شهر سوخته در محل تلاقی راه‌های تجاری عصر مفرغ که از فلات ایران عبور می‌کنند، قرار دارد. بقایای شهر خشتی نشان دهنده ظهور اولین جوامع پیچیده در شرق ایران بوده است. این شهر در حدود ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد بوجود آمده. و در طی چهار دوره اصلی تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد محل سکونت بوده است. در این مدت چندین منطقه متمایز در داخل شهر ایجاد شده است. مناطقی که بناهای تاریخی در آن ساخته شده بودند و مکان های جداگانه برای مسکن، دفن و ساخت و ساز و صنعتگری بوده است.
انحراف در مسیرهای آب و تغییرات آب و هوایی منجر به متروک شدن نهایی شهر در اوایل هزاره دوم شد. سازه‌ها، گورها و تعداد زیادی آثار باستانی کشف‌شده در آنجا این مکان را به منبعی غنی از اطلاعات در مورد پیدایش جوامع پیچیده و ارتباطات بین آنها در هزاره سوم قبل از میلاد تبدیل کرده است.
شهر سوخته یکی از پیشرفته‌ترین تمدن‌های باستانی در عصر مفرغ در فلات ایران بوده. که در زمان قاجار به دست کاوشگران انگلیسی کشف شده و حفاری‌ها در آن تا امروز ادامه دارد.
قدیمی ترین چشم مصنوعی
از مهمترین اکتشافات در شهر سوخته استخوان‌های زنی حدوداً ۲۵ تا ۳۰ساله است که در حدقه چشم وی چشمی مصنوعی از قیر و نوعی چربی حیوانی تعبیه شده. آثار اولین جراحی جمجمه در دنیا نیز در این شهر یافت شده. در کاوش‌های منطقه گورستان این شهر استخوان‌های دختری کشف شده که بر روی جمجمه‌اش آثار جراحی وجود دارد.
گفته شده است که اولین باری که کاوشگران با این منطقه باستانی روبرو شدند روی سطوح آن لایه‌ای خاکستر مشاهده کردند. به همین دلیل آنها در نگاه اول تصور کردند این شهر در آتش سوخته بوده است. و به همین دلیل عنوان شهر سوخته را به آن دادند. از آنجایی که این شهر پیشرفته و صنعتی و دارای کوره‌های مختلف بوده گمان می‌رود که علت وجود این خاکسترها فعالیت کوره‌های صنعتی باشد. اولین کسی که نام این شهر را شهر سوخته گذاشت «کلنل بیت» انگلیسی بود.
تمدن شهر سوخته
شهر سوخته انتقال از سکونت در روستا به یک جامعه شهری را با دستاوردها و تحولات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی از اواخر دوره سنگ‌ساخت تا اوایل عصر برنز نشان می‌دهد. شهر سوخته گواهی استثنایی بر تمدن و سنت فرهنگی عجیبی دارد که روابط تجاری و فرهنگی در آن مکان را برقرار کرده است. بقایای باستان‌شناسی و یافته‌ها نشان‌دهنده نقش کلیدی شهر در مقیاس بسیار بزرگ از نظر کار با فلزات، ظروف سنگی، گوهرها و سفال‌ها است.
سازه‌های خشتی، کارگاه‌ها و آثار باستانی شهر سوخته منبع ثروت و تجارت و ساختارهای اجتماعی آن را نشان میدهند. مناظر کویری اطراف و پراکندگی فوق‌العاده مواد باستان‌شناسی موجود در سطح تپه شهر و توالی هزارتویی اتاق ها، راهروها و حیاط ها تصوری واقعی از این بناهای باستانی به نمایش میگذارند.
آثار باستانی بدست آمده
شهر سوخته در فرهنگ جیرفت در قلمرو استان های بلوچستان و کرمان امروزی واقع شده است. مجموعه‌ای از آثار باستانی که به طور رسمی حفاری نشده‌اند، توسط مقامات ایرانی از غارتگران به دست آمده‌اند که دلالت میکند این آثار از منطقه جیرفت در جنوب مرکزی ایران است.
تپه های دوقلوی کنار صندل از مناطق کلیدی است که آثار باستانی جیرفت در آن کشف شده است. سایر مکان های مهم مرتبط با این فرهنگ باستانی عبارتند از: شهر سوخته، تپه بمپور، گورستان اسپیدژ، شهداد، تل ابلیس و تپه یحیی هستند. کنار صندل مکان احتمالی این فرهنگ‌های باستانی است.
یوسف مجیدزاده، سرپرست تیم کاوش باستان‌شناسی جیرفت حدس می‌زند که این فرهنگ ها ممکن است بقایای پادشاهی گمشده آراتا باشند، اما نتیجه‌گیری‌های او با شک و تردید برخی از بازبین‌ها مواجه شده است. با این حال، باستانشناسان دیگری مانند دانیل تی پوتس و پیوتر استاینکلر کنار صندل را با شهری مبهم و باستانی مرهاشی، که در شرق عیلام واقع بود، مرتبط کرده‌اند.
کشف و کاوش
بسیاری از آثار مرتبط با جیرفت در بیش از دو کیلومتر مربع بقایای شهری کشف شد که قدمت آن حداقل به اواخر هزاره سوم قبل از میلاد باز می‌گردد. داده هایی که تیم مجید زاده گردآوری کرده است نشان می دهد که دوران شکوفایی جیرفت از ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ قبل از میلاد بوده است.
با این حال، کاوش های باستان شناسی در جیرفت منجر به کشف چندین شی متعلق به هزاره چهارم قبل از میلاد شد. به گفته مجیدزاده، عملیات ژئوفیزیک توسط کارشناسان فرانسوی در منطقه حاکی از وجود حداقل ۱۰ دوره تاریخی در این منطقه متعلق به تمدن های مختلف است. به گفته کارشناسان فرانسوی، شواهد باقی مانده از این تمدن ها را می توان تا عمق ۱۱ متری زیر زمین ردیابی کرد.
آثار غارت شده و برخی از ظروف به دست آمده توسط حفاری ها از نوع سفال های به اصطلاح «سبک بین فرهنگی» بود که تصور میشود از بین النهرین و فلات ایران است. فرضیه «تمدن جیرفت» پیشنهاد میکند که این «سبک بین‌فرهنگی» و طولانی مدت یک سبک متفاوت تمدنی است که قبلاً ناشناخته بوده است.
بیشتر بخوانید:
