بادگیر ها به عنوان یکی از مظاهر و شاهکارهای معماری ایران باستان بخش جداناپذیری از معماری کویر در مناطق خشک و یا گرم و مرطوب ایران به شمار می روند. این سازه های اعجاب انگیز معمولا چهارگوش بوده و از خشت یا چوب بر بام خانه ها و سرداب ها ساخته می شدند.
آب و هوای کویری و خشک ایران موجب پدید آمدن شاهکارهای خاص مهندسی در دل هنر معماری کویری در شهرهای جنوبی و حاشیه کویر ایران شده است. همانطور که قنات ها وظیفه رساندن آب به شهرها، و آب انبارها مسئولیت ذخیره و نگهداری این آبها را بر عهده داشتند. بادگیرها نیز نقش عمده ای در تهویه فضای درونی ساختمان ها و حتی سرداب ها ایفا می کردند.
بادگیرها معمولا به اشکال و اندازه های مختلف و بر حسب سرعت و جهت مطلوب باد طراحی و ساخته شده اند. دقیقا معلوم نیست که اولین بار این سازه اعجاب انگیز در کجای ایران زمین ساخته شده. اما بنا بر نوشته های به جامانده از سفرنامه نویسان قرون وسطی، بادگیرها در ابتدا بیشتر در شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد، کرمان، طبس، بم و زاهدان بکارگرفته شده اند. بادگیرها در ایران به ۳ دسته کرمانی، اردکانی و یزدی تقسیم شده. و بنا بر جهت وزش باد از دو ضلعی تا هشت ضلعی متغیر بوده اند.
نحوه کار بادگیرها
طرز کار بادگیرها بدین شکل است که؛ در ابتدا هوا را با داخل ستون خود کشیده. در آنجا با استفاده از دیوار حایل نازکی که تعبیه شده فشار هوا را کاهش می دهد. تا باد کمتری از سایر دهانه ها خارج گردد. سپس هوای وارد شده از طریق مجرای بادگیر که گاها از روی سینی پر آب و یا حتی حوضچه ای پر از آب می گذرد، به داخل ساختمان منتقل می شود. در داخل ساختمان برای خروجی مجرای باد معمولا دریچه هایی چوبی تعبیه می شدند. تا در فصول سردی که نیاز با وزش باد به داخل وجود نداشت بسته شوند. از مشکلات این سازه نیز می توان به ورود ناخواسته گرد و خاک، حشرات، و حتی پرندگان به داخل ساختمان نام برد.
بیشتر بخوانید:
در پایان میتوان اینطور نتیجه گرفت که؛ دلیل پیدایش بادگیرها در هنر و معماری ایران باستان نیز مانند هر سازه معماری دیگری متاثر از طبیعت، آب و هوا، مصالح موجود و نیاز به ایجاد فضای خنک در منازل گرم کویری بود. با آنکه امروزه با پیشرفت علم و امکانات رفاهی، سیستم های تهویه و خنک کننده برقی جایگزین بادگیرها شده اند. اما می شود هنوز رد پای این هنر زیبای معماری را در فرهنگ و ادبیات این مرز و بوم مشاهده کرد.
شهر من شهر قشنگی در کویر
شهر آب انبار، شهر بادگیر
شهر من شهر گل و خشت و دعا
شهر دل های همیشه با خدا
